Türkiye’de Ne Kadar Kömür Üretiliyor, İthal Ediliyor, Nerelerde Kullanılıyor?

*EKOLOGOS tarafından hazırlanan “Linyit Yanmaz! Yakar!” adlı rapor, Türkiye’nin yerli ve milli enerji politikası çerçevesinde değerlendirmeye çalıştığı linyit yakıtlı termik santralları ele alıyor. İklim Haber olarak rapor kapsamında yayımlanan yazıları okuyucularımızla paylaşıyoruz.

Ülkemizde kömür üretimi ve tüketimi artış trendi gösteriyor. Bu artışın ardındaki ivmeyi linyit kömürü üretimi ve termik santrallardaki tüketim oluşturuyor. Sanılanın aksine, tüm kömür kaynaklarında üretim/tüketim miktarı açısından kendi kendimize yetmiyoruz. Taşkömüründe neredeyse tamamen ithalata bağımlıyız…

Paris Anlaşması süreci ile hız­lanan “kömürden çıkış” gün­demi hemen her geçen gün yeni haberlerle zenginleşiyor. Bu duruma dair en güncel örnek Nisan 2018’de finans devi HSBC’den geldi. Avrupa’nın en büyük bankası olan HSBC birkaç ülke dışında bundan böyle kömür santrallarını finanse etmeyeceğini açıkladı. HSBC, bunun yanında kutuplarda petrol arama ve katran kumu projelerine de finansör olmayacak¹. ING ve dahi birçok ku­rum, yakın zamanda benzer açıkla­malarda bulunmuştu.

Piyasalara önemli sinyaller yollayan bu gelişmelere rağmen Türkiye’nin de aralarında bulunduğu pek çok ülke kömür üretimine ve tüketimine henüz bir sınırlama getirmeyi düşün­müyor. Aksine, ülkemizde kömür üretimi ve tüketimi artış trendi gös­teriyor. Bu artışın ardındaki ivmeyi linyit kömürü üretimi ve termik santrallardaki tüketim oluşturuyor. Sanılanın aksine, tüm kömür kay­naklarında üretim/tüketim miktarı açısından kendi kendimize yetmi­yoruz. Taşkömüründe neredeyse ta­mamen ithalata bağımlıyız. Tüm dış­sallaştırılmış maliyetleri ile beraber düşününce, bir de ithal bağımlılığına ve cari açığın artmasına yol açan bu politika seçimi ne derece rasyonel? Önce rakamlara göz atalım.

Türkiye’de kömür üretimi, teslima­tı, dış ticareti denince Türkiye İsta­tistik Kurumu’nun (TÜİK) ürettiği Katı Yakıt İstatistikleri akla geliyor. TÜİK verilerini daha iyi anlayabil­mek için TÜİK’in “kömür” deyince kömür türlerini nasıl kategorize etti­ğine göz atmak yerinde olabilir.

Taşkömürü: Kalorifik değeri 5732 kcal/kg’ın üzerinde, sabit karbon içeriği yüksek, uçucu madde miktarı ve nem içeriği düşük kömür cinsidir.

Linyit: Kalorifik değeri 4777 kcal/ kg’ın altında, topaklaşma özelliği göstermeyen, sabit karbon içeriği düşük, uçucu madde miktarı ve nem içeriği yüksek kömür cinsidir.

Asfaltit: Kalorifik değeri 4777-5732 kcal/kg arasında, topaklaşma özelli­ği göstermeyen, sabit karbon içeriği düşük, uçucu madde miktarı ve nem içeriği yüksek kömür cinsidir.

Kok: Kömürün karbonlaşmasından elde edilen katı üründür. Kok kömürünün nem oranı düşüktür ve uçucu bir maddedir. Kok, çoğunlukla demir-çelik sanayiinde enerji kaynağı ve kimyasal etmen olarak kullanılır. Kok kırıntıları ve dökme kok bu kategoriye dahildir.

Briket: Belirgin bir şekil verilerek taşkömürü veya linyitin basınçlı iş­lemler ile bir araya getirilmiş halidir.

Linyit Öne Çıkıyor

Türkiye’de yakıt amaçlı kullanılan fosil kaynakları hakkında (kömür ve kömür ürünleri; taşkömürü, lin­yit, asfaltit, kok, briket vb.) ulusal ve uluslararası bilgi ihtiyacının aylık olarak karşılanması amacı ile ge­liştirilen “Katı Yakıt İstatistikleri”, Türkiye’de kömürün yolculuğuna dair önemli ayrıntıları gözler önüne seriyor.

2017 yılına ilişkin verilere odaklan­dığımızda, kömür kategorisine göre toplam teslimat miktarlarında linyi­tin öne çıktığını görmekteyiz². 2017 yılında toplam linyit teslimatı 69 milyon tonu aşmış; taşkömürü tesli­matında ise 37 milyon ton eşiği geçil­miş. Taşkömürü koku teslimatı ise 5 milyon tonun üzerinde gerçekleşmiş (Tablo 1). Bir birim taşkömürü kok teslimatı yapıyorsak, 13 birim linyit teslimatı yapıyoruz. Bu rakamlara göre Türkiye’de teslimatına en çok talep olan katı yakıt hiç tartışmasız linyit olarak ortaya çıkıyor. 2017 yılında top­lam katı yakıt teslimatının %62’si linyitten, %33’ü taşkömüründen ve %5’i de taşkömürü kokundan oluşuyor (Şekil 1).

Katı yakıt teslimat miktarlarının 2017 yılı bo­yunca nasıl değiştiğine baktığımızda ilkbahar dışındaki aylarda özellikle ısınma, soğutma ve elektrik ihtiyacına bağlı olarak mevsimsel bir dağılım gözlemlemek mümkün (Şekil 2).

Peki toplam teslimatın %62’sini oluşturan lin­yit en çok nerede tüketiliyor? Çok büyük oran­da termik santrallarda… 2017 yılı verilerine göre teslim edilen linyit miktarının %85-90’ı termik santrallarda yakıt olarak kullanılıyor. Geriye kalan kısım ise demir-çelik haricindeki sanayide, konut ve hizmet gibi diğer sektörler­de değerlendiriliyor (Şekil 3 ve Şekil 4).

TÜİK verileri 2017 yılında Türkiye’deki ter­mik santrallarda toplam 61.168.523 ton linyit kullanıldığını ortaya koyuyor. Linyit el­bette termik santrallarda kullanılan tek yakıt değil. Taşkömürü de yoğun şekilde kullanılı­yor. Türkiye’de 2017 yılında teslimatı yapılan 37.286.760 ton taşkömürünün yarısından biraz fazlası (%52) termik santrallarda kulla­nıldı. Bu da yıl boyunca toplam 18.822.711 ton taşkömürünün termik santrallarda tüketildiğini gösteriyor (Şekil 5). Teslimat yapılan sektörler arasında konut ve hizmet­ler sektörü (%24) taşkömürünün yoğun ola­rak kullanıldığı alanlar olarak göze çarpıyor. Türkiye’de ısınmak için taşkömürünün linyite oranla tercih ediliyor olması ise linyitin nem oranının çok daha yüksek ve kalorifik değe­rinin çok daha düşük olması ile ilişkili olması muhtemel.

Peki, diğer dışsallıkları şimdilik bir yana bı­rakarak, bunca tükettiğimiz linyit ve taşkömüründe ülke olarak kendi kendimize yetebilecek durumda mı­yız diye sorduğumuzda TÜİK verileri bize neler anlatıyor? Bunun için satı­labilir üretim/teslimat ve ihracat/it­halat dengesine bakmakta fayda var. Türkiye, 2017 yılında, ham üretim bakımından linyitte kendi talebini tamamen kendi üretiminden karşı­lıyorsa da bu durum taşkömürü ve taşkömürü kokunda tamamen dışa bağımlılık noktasında (Şekil 6 ve Şekil 7).

Bazı rakamları önceki yıllarla kıyas­ladığımızda Türkiye’nin yöneldiği yerli kömür (çoğunlukla linyit) stra­tejisinin kendisini son yıllarda talep artışı şeklinde görünür kıldığını gö­rebiliyoruz (Şekil 8). Linyit teslimatı miktarında 2017 yılında önceki yıla nazaran önemli bir artış söz konu­su. Bu durumu kabaca politik önce­likler, yerli kömüre tanınan imtiyaz­lar, teşvikler ve 2018’de uygulamaya giren kapasite ödeme uygulaması ile açıklamak mümkün.

Tüm bu istatistikler ve grafikler bize özetle neyi anlatıyor? Türkiye’de katı fosil yakıtların (yani kömür çe­şitlerinin) tüketimi her geçen yıl ar­tıyor. Ülkemizde bunlardan en çok tüketileni ve en yakın rakibi taşkö­mürünü ikiye katlayan linyit. Linyi­tin ezici çoğunluğu (%88) termik santrallarda elektrik üretimi için kullanılıyor. Bu oran taşkömürü için %52. Hava kirliliği, su kullanımı, halk sağlığı, iklim değişikliği gibi tüm dış­sallıkları bir kenara koysak bile cari açığa etkisi bakımından tamamen ithalat bağımlısı olduğumuz taşkö­mürünü en az linyitin yarısı kadar kullanmaya devam ediyoruz. Kömür ithalatı hızla artmaya devam ediyor (Şekil 9). Dışsallıklar ve “ödenme­yen maliyetler” açısından çok daha tehlikeli olan linyit kullanımımız ise her geçen yıl hızlanarak artıyor.

Peki dünya hızla dönüşürken ve Paris Anlaşması sonrası kömürden kaçış hızlanırken Türkiye’de kömüre ve dahi linyite ağırlık vermenin nedenleri ve sonuçları ne­ler olabilir? Türkiye’de linyite talep artarken aslında birincil enerji ar­zındaki ağırlığının, kurulu kapasite ve brüt elektrik üretimi içerisindeki payının geçmişe göre azalması³ bize neler anlatıyor? Birlikte tartışmaya devam edeceğiz.

Kaynaklar

1 https://www.businessgreen.com/bg/ news/3030612/hsbc-to-almost-stop-financing-coal-power

2 http://www.tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=27651#

3 TKİ (2016) Kömür (Linyit) Sektör raporu 2015. Türkiye Kömür İşletmeleri. Ankara, Türkiye.