Göbeklitepe’de Doğa Merkezli Düşüncenin İzleri

SUGEP, tarihteki insan-doğa ilişkisi ile ilgili algıyı değiştiren Göbeklitepe’yi incelemeye aldığı bir proje başlattı. Proje kapsamında İzmir’de verilen eğitimlerin ardından alanda inceleme yapmak adına Göbeklitepe’ye gidildi. Gençlerin önemli bir rol oynadığı proje Yapı Kredi Yayınları tarafından kitaplaştırılacak ve 2024 YECC’te dünyanın çeşitli yerlerinden gelen gençlere sunulacak.

YAZI: Erhan ARCA

SUGEP Academy, gençlerin 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi’nin uygulanmasında önemli katkılarda bulunacağı anlayışıyla gençlerin pek çok projeye imza atmalarını sağladı. SUGEP (Sustainable Development Youth Leaders Education Program), gençleri küresel düşünmeye, görüşlerini ifade etmeye ve SKA’lar ile ilgili projeler oluşturarak küresel bir ağ içinde harekete geçmeye teşvik ediyor. SUGEP ile gençler sürdürülebilir kentlere ekosantrik bakış açısıyla nasıl ulaşılabileceğini araştırmak üzere Göbeklitepe’yi incelemeye aldıkları bir proje başlattı. Proje kapsamında, kapalı sosyal alanların ve yapıların doğa ile etkileşiminin incelenmesinin yanı sıra mekanların iç sıcaklıklarının analiz edilmesi ile iklim krizine karşı dirençli kentler, yapılar geliştirmek adına bir model oluşturmak adına veri elde edecek. Elde edilen bulgular ışığında gençlerin hazırlayacağı rapor kitaplaştırılacak ve gençler raporu bir bildiri halinde 2024 YECC’te (Gençlik Çevre Eğitimi Konferansı) sunacak.

Neden Göbeklitepe

Son zamanlarda uluslararası literatürde SKA 11 hedefi olan sürdürülebilir kentler ve topluluklara yönelik olarak ciddi bir tartışmanın yaşandığını söyleyen SUGEP yöneticisi Umut Dilsiz, “Bu tartışmaların genelinde sürdürülebilir yaşamın kırsal alanlarda daha mümkün olduğu yargısı var. Kentlerde daha fazla katman olduğu için kırsala göre bu bölgelerde sürdürülebilir bir kent oluşturmak biraz daha zor tabii, tartışmalar da bu yüzden çok uzuyor ve genellikle inovasyon üzerinden yürütülüyor. Biz, bunu inovasyonla yapmak yerine geçmişin bilgilerini araştırmayı ve bu doğrultuda doğa ile uyumlu yaşam tarzını nasıl yakalayabileceğimizi tartışmalarımızın gündemine aldık” dedi.

Bir kültürel miras üzerinden unutulmuş kimi değerlerin gün yüzüne çıkartıldığı bir model yaratabileceklerini düşündüklerini ifade eden Dilsiz, yenilik yapmak zorunda olmadığımızı, geçmişi canlandırarak da sürdürülebilir kentlere ulaşabileceğimizi düşündüklerini aktarırken, bu doğrultuda kadim toplumların dua, aile, yaşam stratejilerini anlamaya çalışmak için Göbeklitepe’yi inceleme karar aldıklarını söyledi.

Proje kapsamında gerçekleştirilen saha çalışmalarına değinen Dilsiz, bu çalışmalar ile “insanların sürdürülebilir kentler için ne yapacaklarını sorguladıkları bir dönemde, insanların bunu çok daha eskiden zaten hayata geçirdiğini gördük” derken, proje sayesinde günümüzde farkında olmadığımız, unuttuğumuz birikimi bize tekrar sunabilecek, nereden başlayacağımızı gösterecek bir verinin artık elimizde olduğunu söyledi. Dilsiz, Göbeklite’yi seçme nedenlerinin günümüzde bilinen en eski yerleşim yeri olduğunu belirtmesinin yanı sıra bölgenin popülaritesi ile projenin vereceği mesajları daha fazla insana ulaştırmayı umduklarını da belirtti.

Göbeklitepe’deki ekosantrik düşünce

Bilim insanlarının on dört bin yıl önce buzul çağının da yavaş yavaş sona erdiği söylediğini hatırlatan Dilsiz, “Dolayısıyla bu zaman, buzul çağının sona erip toprağın ortaya çıktığı, tahılların, çayırların ve buna bağlı olarak bütün ekosistemin oluşmaya başladığı bir dönem. Bu insanoğlunun tam da doğadaki değişime ayak uydurması gereken bir süreç” derken bu süreçte insan yaşamını doğanın belirlediğini ve insanoğlunun bu dönemde henüz doğayı şekillendirecek gücünün olmadığını aktardı. Dilsiz, her geçen gün nüfusun artmasıyla Göbeklitepe’de de yeni kaynak arayışına çıkıldığını ve insanların doğanın sunduğu bu kaynaklara bağımlılıklarının farkında olduklarını, bu kaynaklara minnet duyduklarını vurguladı.

Dilsiz, “Mistik açıdan baktığınızda; toprak ana, Kibele gibi Anadolu’daki inanç biçimlerinin de ilk temelleri adeta Göbeklitepe’de atılmış oluyor. Bu açıdan Göbeklitepe bir tür kefaret yeri gibi düşünülebilir. Çünkü Göbekitepe’de insanların doğaya minnettarlığını sunmak adına bir yer yaptıkları düşünülüyor” derken Göbeklitepe’de tahılların hasadını ise şöyle anlattı: “Tarım olmadığı için yabani tahılları toplamaları gerekiyor. Böylece avcılığa ek olarak toplayıcılık faaliyeti başlıyor. Bizim bulgularımıza göre, topladıkları ürünleri depolayacakları bir yer gerektiği için Göbeklitepe aynı zamanda bir depo. Yani göçebe toplum oldukları halde, av amaçlı uzak yerlere gidiyorlar ancak tekrar Göbeklitepe’ye dönüyorlar. Orada birlikte ürettiklerini birlikte tüketiyorlar ve böylece kolektif bir yaşam biçimi oluşturuyorlar.”

Göbeklitepe’de; yılan, akrep, örümcek gibi yabani hayvan figürlerinin bulunması hakkında proje ekibinin çıkarımlarını paylaşan Dilsiz, “Burada bir biyomimikri yaklaşımı olduğunu düşündük. Çünkü, bir kurt veya bir yırtıcı hayvanın çene kemiğinden ilham alarak av malzemesi yapmışlar. Bu av malzemesinin üzerine sürdükleri yılan zehri ile aleti daha ölümcül hale getirmişler. Bundan dolayı yılanların kendilerinden daha iyi avcılar olduklarını düşünüyorlar ve yılanlara karşı hayranlık duyuyorlar. Bu düşüncenin verdiği saygının göstergesi olarak “T” şeklindeki monolit taşların üzerine yırtıcı hayvanların figürünü kazımışlar.”

Dilsiz, Göbeklitepe’de kadının doğum yapmasının yanı sıra çocuk yetiştirme rolünde de olduğunu hatırlatırken avcılık faaliyetlerinde ise özellikle erkek çocuklarının babalarından aldıkları doğaya saygılı ve doğadan beslenen bir birikimle avcı olarak topluluğa katıldığını belirtti. Bu noktada da Göbeklitepe’yi adeta bir kuluçka merkezine benzeten Dilsiz, “Burayı ikinci bir doğum ritüeli sergileme mekanı, belki de avcılık tekniklerini anlattıkları bir okul olarak tasarlayıp kullanmış olabilecekleri düşüncesindeyiz. Sonuç olarak burada çok işlevli bir alan yaratılmış” dedi.

Proje YECC 2024’te sunulacak

Gençlerin Abu Dabi’de yapacakları proje sunumundan da bahseden Dilsiz, yalnızca kağıt üzerinde kalmayacağını vurguladığı projenin önümüzdeki sürecini şöyle ifade etti: “Sürdürülebilir kentler ve topluluklar konusundaki tartışmaların devam ettiği bir dönemde kültürel miras üzerinden yirmi birinci yüzyıl kentlerinin ve topluluklarının nasıl kurgulanabileceğine dair küresel çapta ilgi çekebilecek bir model önerisinde bulunacağız. Çünkü, projede beraber çalıştığımız gençler farklı disiplinlerden geliyor ve onlarla multidisipliner bir model yaratacağız. Bu model Yapı Kredi Bankası Yayınları tarafından kitap olarak basılacak. Kitabın içerisindeki modelin, sürdürülebilir kentler ve topluluklar tartışmalarını yapan taraflar ve uluslararası örgütler için ilgi çekici olacağını düşünüyorum. Bu doğrultuda raporumuzu UNESCO’ya sunacağız ancak bunun ötesinde projemize katılan gençler, Ocak ayında Abu Dabi’de gerçekleşecek YECC (Gençlik Çevre Eğitimi Konferansı) – 2024 konferansında raporu bildiri olarak sunarak bütün dünya ile paylaşacaklar. Dolayısıyla proje sürecimiz sadece bir araştırma yapmak, kağıt üzerinde bir model yaratmak ile sınırlı değil. Projenin bir yayına dönüştürülmesi, uluslararası konferanslarda sunulması gibi hedefler de var.”

İzmir’de eğitimler verildi

2 – 4 Temmuz 2023 tarihleri arasında Whitco Coworking Space’de eğitimler gerçekleşti. Proje ekibi, “Doğa ile Uyumlu Yaşam”, “Tarım Kültürünün Sürdürülebilir Dönüşümü ve Silo Etkisini Yıkmak”, “Müşterekler”, “AB Yeşil Mutabakatı Kapsamında Geleceğin Sürdürülebilir Şehirleri” ve “Ekosantirik Sistem Düşüncesi” ile “Göbeklitepe, Doğa ile Uyumlu Yaşam Döngüsü” konularında bilgiler edindiler. Ayrıca net sıfır hedefi odağında sistem düşüncesi atölye çalışmasına katıldılar.

Doğa ile Yaşam eğitimini veren uzman biyolog ve sürdürülebilirlik uzmanı Ferdi Akarsu, sürdürülebilirliğin 1970lerden beri tartışıldığını ve bunun dünya tarihi içerisinde çok küçük bir zaman aralığı olduğunu hatırlatırken, doğa ile uyumlu yaşamı tartışmanın sanayi devrimi sonrasında romantik olmaktan çıkarak gereklilik haline geldiğini belirtti. “İnsanların egosantrik düşünceden sıyrılarak evrenin bir parçası olduğunu anlaması gerekiyor” diyen Akarsu, insanın kendisini doğadan ve diğer canlılardan ayrı tutmasının bir yanılsama olduğunu ve insan yaşamının odağında mimikrinin bulunduğu Göbeklitepe’nin bu yanılsamayı kırmak adına önemli bir yer olduğunu aktardı.

Katılımcılara verilen eğitimler kapsamında İzmir Planlama Ajansı’ndan şehir plancısı Doç. Dr. Dalya Hazar, müşterekler konusunu işledi. Müştereğin, en genel tanımıyla “birlikte sahip olduğumuz ve birlikte yaptığımız her şey” olarak tanımlanabileceğini aktaran Hazar, kentsel müşterekleri şehirlerden verdiği örneklerle; topluluk bahçeleri, gerilla bahçecilik, müşterekleştirme pratikleri, soyut müşterekler alt başlıklarında anlattı. Kırsal alandaki müştereklere de değinilen sunumda pandemi sonrası tarım ve gıda politikaları, mera alanları ve çevre hareketlerine yer verildi. Pandemi ile gıda politikalarının değiştiğinin altını çizen Hazar, lojistiğin kesilmesiyle yerelde üretim ve tüketim yapmanın ne kadar önemli olduğunun bir kez daha açığa çıktığını belirtti.

Döngüsel Tarım sunumunu yapan Prof. Dr. Meltem Onay, Göbeklitepe’de insanların şamanizm etkisiyle doğaya karşı sorumluluk duyduğunu aktarırken aynı zamanda burada insanların belirli sınıflara göre organize olduğunu da söyledi. İnsanların da diğer canlılarla Göbeklitepe’de kurulan ilişkiler gibi saygı ve sorumluluk içerisinde hareket etmeleri gerektiğinin altını çizen Onay, tarım politikalarında kooperatifler ve kurumlar arası ilişkilerin de geliştirilmesi gerektiğini aktardı.

Uzman arkeolog Oğuzhan Karaçetin ise yaptığı sunumda bölgedeki kalıntılardan yapılan çıktıları aktardı. İlginç bir şekilde geniş çevrede Göbeklitepe’ye benzer kalıntılarda insan suratı figürü bulunurken Göbeklitepe’de bu figürlerin kullanılmamasının sebebini belki de Göbeklitepe’deki insanların soyut düşünmeleri olduğunu belirtti. Karaçetin bunun yanı sıra, çarşı benzeri bir alana ve su sarnıcına sahip Göbeklitepe’yi yalnızca bir tapınak olarak değerlendirmenin Göbeklitepe’yi küçümsemek olacağının altını çizdi

Doç. Dr. Meneviş Uzbay Pirili ise AB Yeşil Mutabakatı Kapsamında Geleceğin Sürdürülebilir Şehirleri sunumunda, “insanları özel ve komplike yapan şey, parçalar arasındaki mükemmel bağlantıdır” derken, modern bilimin insanı tepeye koyduğunu ancak bağlantısallık ile bunun gittikçe kırıldığını ve popülerleşen döngüsellik kavramının bize bağlantısallığı daha çok gösterdiğini belirtti.

Eğitimler hakkında konuşan proje katılımcısı Bilge İden, “Amaçlar için ortaklık olan 17. Amaç’ın gözlerimin önünde gerçekleştiğini gördüm” derken, projeye farklı disiplinlerden ve farklı yaş gruplarından insanların katıldığını ve katılımcıların farklılıklar ile bir araya gelerek ortak bir amaç için birleşmelerinin etkileyici olduğunu söyledi. Bir diğer katılımcı Ali Rıza Levent ise eğitimlerden sonra gittikleri Göbeklitepe’deki insan yaşamının adeta ekosantrik düşünce perspektifiyle şekillendiğini gördüklerini ve bunu planlı bir şehirleşme anlayışına 12.000 yıl önce oturtmuş olmalarının günümüz insanına da çok şey gösterdiğini ifade etti. Ece Erdiren ise proje ile daha sürdürülebilir bir yaşam için geleceğe yatırım yapmanın gerekliliğinin farkına vardığını söylerken, Göbeklitepe’de kullanılan kimi tekniklerin günümüzde halen kullanılmasında büyük bir sürdürülebilirlik gördüğünü ifade etti.