YAZI: Doç. Dr. Barış Karapınar, Kıdemli Danışman, Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi (UNCCD)
ÇEVİRİ: S. Sena Akkoç
Bilimsel bir araştırmaya göre, insanlarda patojen olan 1415 bulaşıcı organizma türü var. Bunların %61’i ise zoonotik (hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar). Çarpıcı bir biçimde, zoonotik patojenlerin bulaşıcı hastalıklara (EID) yol açma olasılığı, zoonotik olmayanlara göre iki kat daha fazla1. 1940-2004 yılları arasında 335 EID vakasını analiz eden bir diğer çalışmaya göre ise EID’lerin sayısı zaman içinde önemli miktarda arttı. Bu EID’lerin %60’ından fazlası hayvanlar tarafından bulaşıyor ve çoğu (%71,8) yaban hayatından kaynaklanıyor2.
Son zamanlarda ortaya çıkmış olan MERS, SARS, H1N1, HIV ve COVID-19 gibi hastalıklar, insanların vahşi yaşamla etkileşimi yoluyla bulaşıyor3.
Ortaya Çıkan Bulaşıcı Hastalıkların Sıcak Noktaları
Arazi kullanımı değişikliğinin EID’lerin en yaygın tetikleyicisi olduğu görülüyor (bkz. Şekil 1)4. Özellikle tropikal ormanların kenar bölgeleri, yeni insan virüsleri için önemli bir bulaşma kaynağı. İnsanlar tarım, hayvancılık, kereste ve diğer doğal ürünlerin üretimi ve ticareti için ormanları kesip habitat parçalanmasına neden oldukça, “kenar etkisi” adı verilen orman kenarlarının uzunluğu da vahşi hayvan kaynaklı hastalıkların bulaşma riskiyle birlikte artıyor.5
Şekil 1: Önceki EID’lerin sayısına göre hastalıkların ana itici güçler
Kenarlar ne kadar uzun olursa; insanların, primatlar, yarasalar ve diğer vahşi hayvanlarla doğrudan veya çiftlik hayvanları yoluyla dolaylı olarak etkileşimleri o kadar sık oluyor. Orman arazilerinin giderek daha fazla yok edilmesi patojenlerin bulaşıcılığının artmasına neden oluyor6.
Son 50 senede bölgesel veya küresel seviye büyük zararlara yol açan en yeni bulaşıcı hastalıklar, vahşi yaşamda ortaya çıktı ve hayvanlardan insanlara bulaştı. Ilıman bölgelere oranla tropik bölgelerde hayvan rezervleri daha yogun.8 Yaban hayatı ticareti, endüstrileşmiş büyük çaplı hayvancılık ve tarım, son yıllarda genişleyerek doğal ekosistemleri tahrip ediyor.
Hem orta hem de yüksek seviyede habitat kaybı küresel olarak devam ederken, zoonotik virüslerin insanlara bulaşma riski her zamankinden daha yüksek9. Bulaşıcı zoonotik hastalık bölgeleri, arazi tahribatının yoğun olduğu bölgelerle büyük oranda örtüşüyor. (Bkz. Şekil 2 ve 3)
Şekil 2: Orman örtüsü kaybının başlıca sebepleri, 2001-2015
Şekil 3: Yaban hayatındaki zoonotik patojenlere bağlı ortaya çıkan bulaşıcı hastalıkların risk haritası
Aşı Bizi Kurtarmayacak Ancak Ekosistem Restorasyonu Kurtarabilir
Yaklaşık 11-12 bin yıl önce bugünkü Türkiye coğrafyasını da içine alan Bereketli Hilal’de tarıma geçişten sonra hayvanların evcilleştirilmesi, insanlar ile hayvanlar arasında yakın etkileşimin başlangıcı oldu. Bu dönüşüm, zoonotik hastalıklar çağının da başlangıcı sayılmakta10. O zamandan beri insanlar, özellikle tarımsal faaliyetler yoluyla dünya genelindeki tüm karasal doğal alanların dörtte üçünden fazlasını değiştirdi ve dünyanın toplam arazisinin dörtte birine yakınını tahrip etti11. Arazi kullanımındaki değişiklik ve tahribat, doğal yaşam alanlarının yok edilmesi ve bununla bağlantılı küresel biyolojik çeşitlilik kayıplarının en önemli nedeni olarak görülüyor
Eğer günümüzdeki eğilimler devam ederse, dünyada doğrudan insan etkisinde olmayan karasal alanların %10’un altına düşmesi bekleniyor. Bunun sonucunda ortaya çıkan biyolojik çeşitlilik kaybının 2050 yılına kadar %38-46’ya çıkacağı tahmin ediliyor. Bu da gelecekteki pandemi risklerini artıracak12.
Bir taraftan bugünkü pandemiye aşmaya çalışırken bir taraftan da her geçen sene riski daha fazla artan büyük pandemileri engellemeye yönelik adımlar atmalıyız. Bu yöndeki küresel çabalar, hayvan kaynaklı bulaşıcı hastalıkların temel nedeni olan ekosistem bozulumuyla savaşıma odaklanmalı. COVID-19 sonrası yeninden yapılanma için şimdi alınan kararlar, gelecekte doğa ile olan ilişkimizi de şekillendirecek. Sürdürülebilir bir gelecek kurmak için, çok büyük çapta gerçekleştirmemiz gereken ekosistem koruma ve restorasyonunu, doğa-pozitif yeni bir toplumsal dönüşümün aracı olarak değerlendirmeliyiz.
Kaynakça
1 Taylor, Louise H., Sophia M. Latham, and Mark E.J. Woolhouse. 2001. “Risk Factors for Human Disease Emergence” eds. M. E. J. Woolhouse and C. Dye. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 356(1411): 983–89.
2 Jones, Kate E et al. 2008. “Global Trends in Emerging Infectious Diseases.” Nature 451(7181): 990–93. https://www.nature.com/articles/nature06536.
3 Dobson, Andrew P. et al. 2020. “Ecology and Economics for Pandemic Prevention.” Science 369(6502): 379–81. https://science.sciencemag.org/content/369/6502/379.abstract
4 Loh, Elizabeth H. et al. 2015. “Targeting Transmission Pathways for Emerging Zoonotic Disease Surveillance and Control.” Vector-Borne and Zoonotic Diseases 15(7): 432–37. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26186515/ (September 6, 2020).
5 Dobson, Andrew P. et al. 2020. “Ecology and Economics for Pandemic Prevention.” Science 369(6502): 379–81. https://science.sciencemag.org/content/369/6502/379.abstract
6 Faust, Christina L. et al. 2018. “Pathogen Spillover during Land Conversion” ed. Richard Ostfeld. Ecology Letters 21(4): 471–83. http://doi.wiley.com/10.1111/ele.12904
7 Faust, Christina L. et al. 2018. “Pathogen Spillover during Land Conversion” ed. Richard Ostfeld. Ecology Letters 21(4): 471–83. http://doi.wiley.com/10.1111/ele.12904
8 Wolfe, Nathan D., Claire Panosian Dunavan, and Jared Diamond. 2007. “Origins of Major Human Infectious Diseases.” Nature 447(7142): 279–83. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK114494/ (September 6, 2020).
9 Dobson, Andrew P. et al. 2020. “Ecology and Economics for Pandemic Prevention.” Science 369(6502): 379–81. https://science.sciencemag.org/content/369/6502/379.abstract
10 Wolfe, Nathan D., Claire Panosian Dunavan, and Jared Diamond. 2007. “Origins of Major Human Infectious Diseases.” Nature 447(7142): 279–83. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK114494/ (September 6, 2020).
11 UNCCD. 2017. Global Land Outlook. First Edit. UNCCD. https://knowledge.unccd.int/glo/GLO_first_edition
12 IPBES. 2018. The IPBES Assessment Report on Land Degradation and Restoration. ed. A. (eds.). Montanarella, L., Scholes, R., and Brainich. Bonn: Secretariat of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. https://ipbes.net/sites/default/files/2018_ldr_full_report_book_v4_pages.pdf.
